Categorie 2: Autonudge Etudes

Een tijdje terug had ik een idee voor een filmpje. Ik wilde het proces van het vertalen van een liedje laten zien met een simpel voorbeeld en daarmee uitleggen wat er zo allemaal bij komt kijken, omdat het lastiger is dan non-lyrische tekst vertalen.

“Gewone” tekst vertalen, goed vertalen, is al vrij ingewikkeld. Je moet beide talen echt beheersen, dat is één. Dan is het vertalen zelf continu keuzes maken en compromissen sluiten tussen zeggen wat er staat, zeggen wat dat betekent en rekening houden met hoe het gezegd wordt.
Daar komt ook nog het lastige van woordgrappen en idioom. Soms kan je niet anders dan iets compleet anders zeggen dat op indirecte wijze hetzelfde zegt omdat de desbetreffende tekst letterlijk vertalen resulteert in onzin.

Professionele vertalers maken het nog lastiger voor zichzelf als ze de iconische stijl van een bepaalde schrijver willen meenemen naar een andere taal (zoals Buckbeak de griffioen uit Harry Potter: Scheurbek; Bokbok; Grágoggur; Fierobecco; Bukknebb; Kietasprandis, etc.) Soms is de beste optie gewoon matig en moet je het ermee doen.

De iconische stijl van de oorspronkelijke schrijver overnemen geldt voor liedteksten evenzeer. Nummers zitten vol met gevleugelde uitspraken, die hun kracht verliezen als ze lomp worden vertaald:

Dit is het verhaal van de Orkaan!

of

Is dit het echte leven? Is dit louter fantasie?

Met coole liedjes naar je eigen taal vertalen verlies je altijd een beetje van het coole eraan. Een ander taal, zelfs Engels, klinkt altijd net iets exotischer. Des te meer als het een taal is die je niet beheerst:

¡Hola supermercado telebancos por aquí!

Omgekeerd klinkt je eigen taal wat knullig:

Verf het zwart!

Hierbovenop komt een andere complicatie bij liedjes vertalen kijken die je opties decimeert: klemtoon en metrum. om dit te illustreren had ik het simpele voorbeeld van Roodkapje willen gebruiken.
Het vertalen van “zeg, Roodkapje, waar ga je heen” zou zonder keurslijf wel kunnen worden vertaald als: “say, Little Red Riding Hood, where are you going?”
Nu moet ik mijn weerzin om deze ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid uit te leggen overwinnen. Voor het liedje werkt dit niet. Te veel lettergrepen en de melodie verwart de beklemtoning:

Say little Red Riding Hood where are-

Nu is het soms mogelijk om van Nederlands naar Engels te vertalen met precies dezelfde betekenis en lettergrepigheid.
Soms doet dit echter afbreuk aan, nou ja, de kwaliteit.

Say, Red Capey, where are you going?

Dus moet je soms ergens daartussenin je oplossing vinden.

Little Red Cap, where are you going?

Dit kan ermee door.
Het idee was dat ik per stap uitvoerig zou uitleggen waarom het niet werkt en hoe het beter kan, gewoon om een duidelijk en volledig uitgestippeld voorbeeld te hebben. Toen ik dit idee met een huidgenoot deelde was de repliek:
Maar mensen snappen dit intuitief toch al?
Hier had ik niet aan gedacht.

Als filosoof heb ik geleerd om dingen die mensen eigenlijk al vanzelfsprekend vinden of intuitief snappen te gronden in keiharde argumentatie met behulp van fundamentele principes en kritische analyse.
Er zijn weinig mensen die zich afvragen waarom bepaalde handelingen moreel afkeurenswaardig zijn maar toch doen hordes filosofen hun stinkende best om precies dat uit te leggen en zijn het vervolgens niet met elkaar eens.

Wat ik misschien beter kan doen is het van een andere kant benaderen. In plaats van uitleggen waarom liedjes vertalen lastig kan zijn kan ik het laten zien!
Een favoriet voorbeeld van mij is een fragment uit onze eigen vertaling (door Mark) van BIG FISH, de musical geschreven door Andrew Lippa. Het nummer genaamd Daffodils eindigt in het oorspronkelijke Engels vaak de regel met het woord, nou ja, “daffodils.”
“Daffodils” is een dactylus maar het Nederlandse woord “Narcissen” niet.
Welnu, hoe behoud je de nodige nadruk op de narcis (in het verhaal ook vrij belangrijk) zonder telkens pijnlijk de zin te laten eindigen met “nárcissen?”
Mark heeft dit opgelost samen met een ander vertaalobstakel tussen Nederlands en Engels: waar we plaatsen de werkwoorden.

Van “...that you love daffodils” maakt hij “...dat je van narcissen houdt.”
Zo heeft hij de dactylus op het einde behouden én de nadruk blijft op het bloemetje. Het is een simpele en elegante oplossing. Als je het zo ziet lijkt het waarschijnlijk voor de hand liggend. Dat is het echter niet.

Ik kan een ding maken van het aanprijzen van andermans werk om zo aan te tonen wat goed vertaalwerk is. Het zou misschien beter zijn om zelf liedjes te vertalen en te kijken hoe ze zijn gelukt. Dit zou voor een lezer duidelijker maken wat het verschil is tussen een adequate en een goede vertaling. Ik zou zelf ook groeien door meer te vertalen.
Dit ga ik dus doen.

Subcategorie 2: Verdwalingen

De bovenstaande ontwikkeling diende als aanloop voor de tweede subcategorie van Autonudge Etudes: Verdwalingen. Verdwalingen zijn vertalingen die mogelijk de mist in gaan. Dat dit mogelijk is is het hele idee erachter, anders zouden ze niet onder etudes vallen.

Om mijn toch al zeer lange introductie van deze subcategorie af te maken geef ik jullie hieronder de minst slechte versie van Roodkapje in het Engels die ik momenteel heb. Ik wil niet nog meer in herhaling vallen dus alles staat er slechts een keer. De rest kan je er wel bij verzinnen.

Little Red Cap where are you going?
All alone, all alone

Bringing biscuits to dear old Nana
In the woods, in the woods

Yonder woods have nasty creatures
Yonder woods, yonder woods

Forest creatures arenʼt scary!
No theyʼre not, no theyʼre not!

(the) Big Bad Wolf is gonna catch you!
Big Bad Wolf! Big Bad Wolf!

(that) Silly Wolf isnʼt gonna catch me!
No he wonʼt! No he wonʼt!

Leuk dat de eerste verdwaling gaat over lopen door een bos! Zoals je kan zien heb ik maar halfslachtig de verleiding weerstaan de hersendodende herhaling van de oorspronkelijke tekst überhaupt interessant te maken. Ik ga me hier niet voor schamen.